Du skulle ikkje overlevd

Du skulle ikkje sagt ifrå til nokon at du sleit. Du skulle ikkje ha strekt ut handa, eller gitt ut signal om at noko var gale. Du skulle heldt kjeften lokka. Du gjorde oss bekymra. Me gjekk rundt og var redde. Så fann me ut at du levde, og det gjorde oss sinte. No er me rasande. Av dette kan du læra at du må gjera det ordentleg neste gong. Ikkje overlev. Ikkje sei det til nokon. Lid i stillheit. Viss det finst nokon som kan hjelpa deg, ikkje finn dei. Ikkje kontakt psykologen din viss du får slike tankar igjen. Gøym merka dine. Brett ned erma. Korleis kunne du finna på å skjæra i deg? Korleis kunne du finna på å gjera noko som synest utanpå, sånn at eg oppdaga at det var noko gale? Gjer ting som ikkje synest, så eg ikkje finn det ut. Eg vil ikkje ha noko mellomting her. Eg vil ikkje veta noko.

Dei seier alltid at du skal «snakka med nokon». Det er viktig å «snakka med nokon» om det som er gale. Snakk med ein ven, eller snakk med foreldra dine. Snakk og snakk. Viss du har nokre problem. Viss du driv med sjølvskading, eller viss du har sjølvmordstankar. Då er det viktig å prata.
Som regel finst det ikkje ord for slikt. Viss det hadde vore ord for slikt, hadde det ikkje eksistert sjølvskading. Så dei orda som kjem ut er ikkje alltid så konkrete og presise som ein vil ha dei. Det er heller ikkje alltid sånn at ein veit kven ein kan snakka med og kven som berre vert sinte viss ein snakkar til dei. I staden for å setja seg ned med eit menneske som kan hjelpa og seia «eg byrjar å verta redd for at eg skal gjera noko drastisk – som til dømes å ta mitt eige liv – viss desse tilstandane vert verre enn dei er no. Og det ville vore forferdeleg, for eg vil jo gjerne leva» – så seier ein heller «no går eg og hengjer meg!» og spring ut i skogen og vert borte lengje. Sånn at andre vert bekymra. Så dei får kjenna på den frykta som du kjennar på kvar einaste dag, og kanskje kan hjelpa deg.
Det verkar som regel ikkje. Det er vanskeleg å snakka med nokon, spesielt viss ein er 14 år og har liten innverknad på sitt eige liv. Folk vert sinte viss ting vert uttrykt på ein skummel måte, sjølv om det er skumle ting som skal uttrykkjest. Sjølv vaksne fornuftige menneske som burde veta betre, gjer dei mest forferdelege ting når dei oppdagar at ein ungdom har det vanskeleg. Spesielt viss ungdommen som har det vanskeleg har det vanskeleg på ein uanstendig måte.
«Snakk med nokon!» seier dei. Og etterpå ber dei deg seia unnskuld til den du snakka med, for at du plaga vedkomne. «Nøl ikkje med å seia ifrå!» seier dei, men når du seier ifrå tek dei ifrå deg verktøyet du sa ifrå med. Det viktigaste er plutseleg at du ikkje seier ifrå.

Eg er nitten år no, ikkje fjorten, og alt er forferdeleg annleis enn det var. Eg har ikkje lyst til å gjeva det rådet som eg plutseleg gjev, for det høyrest grusamt ut. Men, ein må vera varsam med å seia ifrå. Før ein seier ifrå, så kan ein gå rundt å tenkja at viss ein berre finn ein eller annan måte å skrika på, sånn at andre høyrer det, så vil det med ein gong skje eitt eller anna. Nokon vil taka hand om deg med ein gong og beskytta deg frå det som er farleg.
Dei vil ikkje be deg halda munn, skjella deg ut for at du opna kjeften, stilla seg kring deg på alle kantar og skjella og smella og skrika «aldri sei dette høgt igjen!»

Kan dette tolkast på noko anna måte enn «du skulle ikkje overlevd»? Når ein står utanfor er det klårt ein kan finna mange forskjellege måter å tolka slik åtferd på, men ikkje når ein er midt i det. Ikkje når ein er fjorten.

«Ikkje sei det til psykologen din viss du får slike tankar, sånn at eg får veta det og vert bekymra».
«Ikkje ring legevakta viss du har teke piller, for det er flaut for meg.»
«Desse såra må du gøyma.»
«Du må ALDRI seia slikt!»

Eg veddar på sjansen for sjølvmord aukar med 900% når ein går frå å tru at det finst hjelp, til å skjøna at å skrika berre vil føra til meir elendigheit. Sjølv så mange gongar ein lærer at ein skal snakka med nokon og seia ifrå, så er det berre kødd og løgn, for alle eg kjennar som har vore i liknande situasjonar. Kanskje sjølvmordstankane ville gått over viss ein heldt kjeft. Å få bekrefta at alle kring ein er sinte for at ein overlever, er ikkje slikt som får tankane til å bli borte. Mine mest destruktive tankar forsvann då eg hadde heldt stilt om det så lengje at alle hadde gløymd det.

Viss eg prøver å koma fram til noko i dette innlegget, så er det at den åtferda vaksne menneske viser ovafor ungdom som slit, er så hårreisande og jævleg at med mindre dei elskar sjølvskading og sjølvmordstankar og vil ha dobbelt så mykje av det, burde dei – de – med ein gong gjera ein alvorleg vurdering av måten å handtera ting på. Eg skjønar at det er vanskeleg å gøyma sine eigne inste reaksjonar, men desse inste reaksjonane er livsfarlege. Og eg veit at somme av dei mest sårbare ungdommane som eksisterer får dei slengt i trynet når dei prøver å skrika. Når dei opnar kjeften heller dei vaksna flytande bly ned i han, og når dei strekkjer ut handa vert handa maltraktert.

Det er slett ikkje alltid dei mest ekstreme kjenslene varer så lengje, ein gong. Men, dei varer neppe kortare av dei reaksjonane dei vaksne overalt viser. Og det treng ikkje vera så  uhyre vanskeleg. Det går an å møta dramatiske handlingar og tankar med ein kopp te eller noko. Det går an å seia unnskuld, viss den fyrste reaksjonen ein har kome med har vore fullstendig urimleg. Ein kan sei «eg meinte ikkje at du skulle halda det hemmeleg og lida i stillheit sånn at me ikkje kan gjera noko for å hindra deg i å gjera drastiske ting». Eller ein kan sei «eg berre kødda då eg sa at det er verre at eg er bekymra enn at du døyr». Ein kan sei «unnskuld, eg som lærar, blei berre så fortvilt då eg tenkte på at eg kunne få skulda for at du tok ditt eige liv – men så kom eg på at livet ditt er viktigare enn ryktet mitt». Eller «den oppførselen eg viste inne på kontoret, var inhuman og ond. Unnskuld.» Du kan senda eit unnskuld-brev sju år seinare. Ti år. Tjeu. For det er ikkje sånn at det vert gløymd.

Reklame

Fint vêr i dag

Det nærmar seg juni, og det er dritvarmt. Dei som jobbar i SFO har ei viktig oppgåve. Kva vil foreldre seia viss dei får høyra at barna deira har vore inne heile dagen, på ein så flott og solrik dag? Ut! Ut med dykk! Ut med dykk, barn! Kan ikkje vera inne no, i dag, når sola skin på himmelen blå og det ikkje er ein einaste sky å sjå. Ikkje ei krusing å sjå i fjorden, ikkje eit vindkast i lufta. Termometeret stig for kvart minutt, snart kjem det til å sprengja. Draumevêr. Sumardraum. Hipp hurra. Asfalt som steiker og boblar i sola. Sveitte som renn ut frå kvar pore i huda og fordampar når det når bakken. Kan ikkje sitja inne når ein kan steika ute.

Fint vêr meg i ræva. Kvifor snakkar de alle om fint og flott vêr når sanninga er varme som stikk som tusen knappenåler som stadig søkk djupare inn i huda? Kvifor er fint vêr når sola står fullstendig blotta på himmelen utan nåde? Kvifor er fint vêr å verta grilla så heftig at ein ikkje kan røyra seg men berre må liggja stille og bade i si eiga og andre folk si sveitte? Når dei einaste som har det bra er dei som kan plaska kring i fjorden?

På skulen har ein ei grense som seier at viss det er for mange minusgradar så kan ein gå heim att. Sanninga er at viss ein vil kan ein ha med eit par ekstra genserar og drikka varm te eller kakao heile dagen. Allikevel er det alltid dei hutrande som vinn.
«Fyttikatta så varmt det er la oss opna vindauget!»
«Nei, nei, ikkje gjer det!»
Dei vinn alltid. Dei som gjer sånn at heile rommet luktar sveitte derimot, vinn aldri. Dei må pent finna seg i å steika så mykje i klasserommet at dei ikkje kan jobba med skulearbeidd. Det finst grenser for kor mykje klede ein kan taka av. Nokon kunne gjerne sitja nakne, andre likar ikkje det like godt. Det finst då ikkje nokon med kompleks for å taka på ullgenser, gjer det?

Det er hyggjeleg å sitja under teppe med kakao. Det er hyggjeleg å gå med ullgenser. Det er derimot ikkje hyggjeleg å liggja på ein benk med ei flaske vatn som ein stadig tømmer i andletet for å overleva, og kjenna at det ikkje vil hjelpa i det heile. Det er ikkje hyggjeleg å liggja i sveitte laken med ei klut på panna som stadig vert varm så ein må stå opp att for å henta ny.

«Faen, berre møkkavêr heile veka,» seier eg når vêrdama spår sol og varme og tresifra plussgradar. «Må nok halda oss inne». Det verste er august, skulestart. Eller slutten av juni når varma for alvor har kome. Venta på bussen, på asfalten. Søkja med augo etter ein einaste liten plass med skugge som ein kan klamra seg til – utan å finna noko som helst. Ein er fanga. Det er fem minutt til bussen kjem, tida går så sakte, så sakte. Varma kjem i aukande grad, og når ein sit på bussen har den jævla bussjåføren skrudd på omnen.

SFO er helvete for menneske med annleis kroppstemperatur. Dei som jobbar på SFO har det for seg at alle har nett den same kroppstemperaturen, og at dei som vil ta av jakka eigentleg berre er gale og elskar smerte:

Det var ein septemberdag der sola sto på himmelen og forsøkte å drepa alle som var ute. Asfalten kokte og bobla og steig opp mot himmelen som damp – hadde nesten vorte heilt vekke. Folk sparka fotball, men fotballen sklei i sveitte som hadde renne ut av skoa, og gjekk i skeive baner bortover lufta. Folk prøvde å bada i søledammen midt i skulegarden, men før dei rakk å stiga ned, hadde dammen fordampa. Me var i Helvete, og helvetesvaktar gjekk kring i skulegarden med parkdress med fôr, eller tjukke jakker. Eg låg på toppen av ei trapp, flat, på ryggen, med jakke på og augo igjen. Andletet var raudt og stønneljodar kom straumande ut av kjeften min utan at eg hadde noko makt til å hindra det. Daudskrampar var på veg. Eg var så forferdeleg tyrst, eg var midt i Sahara med boblejakke på. Eg tok ho sjølvsagt av. Var jo ikkje suicidal.
«Ta på deg jakka,» sa med ein gong ei helvetesvakt. «Det er september, alle må gå i parkdress eller jakke med fôr.»
«Det er jo varmt,» sa eg, og peikte på sola. Barn har ikkje lært dette med månader, dei kjennar berre på temperaturen.
«Nei, det er ikkje varmt, det er haust.»
«Kan vera varmt om hausten og, eg held på å sveitte ihel.»
«Nei, det gjer du ikkje, eg har parkdress på, og eg er ikkje varm.»
«Eg er varm! Eg er nesten daud!»
«Eg skjønar at du tykkjer det er kult å gå i lite klede, men du kan verta forkjølt.»
«Eg kan verta forvarma!»
«Slutt og tull!»
Me krangla og krangla og krangla, og akkurat då eg følte eg hadde forsvart saka mi godt, kom ei helvetesunge – ja du veit, barn er sadistar – med jakke på. Rosa. Klamra seg til seg sjølv, skalv på heile kroppen og ga uttrykk for at ho var alt anna enn varm.
«Eg tykkjer ikkje det er varmt,» sa ho. Det var prov nok for helvetesvakta til at eg aldri vann saka nokon gong.
«Der kan du sjå,» sa helvetesvakta, «det er ikkje varmt! Ta på deg jakka!»
Der sto ho og tvang på meg jakka med fôr, fôr som ikkje lenger var fôr, men spikrar. Sånn var det på SFO. Eit totalitært temperatursyn.

Sjølv om dei fleste hadde elska å vera midt i ein kolsvart container midt i Sahara midt på dagen og midt på sumaren, finst det folk som døyr av den slags. Det er faktisk ein torturmetode enkelte plassar. Det same er å steika på asfalt med boblejakke på, eller å sitja i eit klasserom og må lukka vindauget av di nokre idiotar tykkjer det er «trekk». Ta på skjerf. Eg kan ikkje ta av huda på halsen. Det er ikkje fint vêr. Det er sol. Det er møkkavêr.

5 skrivetips – å koma i gang

Då eg nettopp hadde starta opp denne bloggen, skreiv eg mykje om skriving. No er det lengjesidan sist, og eg har valt å koma tilbake med 5 tips. Desse tipsa handlar ikkje om korleis formulera setningar betre, men om korleis koma i gang. Ettersom eg hovudsakeleg skriv skjønnlitterere tekster, rettar eg meg den vegen. (Noko anna ville, frå meg, ha vore tåpeleg)

01. Ikkje vent til du er inspirert
Ofte når eg ber om råd for å koma i gang, er rådet eg får at eg skal «venta til eg er inspirert», «la det koma av seg sjølv» og «ikkje stressa noko særleg med det». Flotte råd for menneske som ikkje har lyst til å utvikla seg, men som berre liker å skriva no og då. Hadde eg vore ein sånn ein, hadde eg ikkje hatt behov for tips i retning «korleis inspirerast». Eg hadde heller ikkje hatt behov for tips til utvikling, ettersom eg ikkje hadde hatt noko plan om å utvikla meg. Dette er kort sagt det mest elendige rådet som nokon gong har vorte gitt til nokon. Her er rådet mitt:

Bestem deg fyrst kor god du vil verta. Er du ein sånn som skriv litt på fritida no og då for å få uttrykk for kjenslene dine, eller har du lyst til å få noko utgitt? Viss det fyrste, er det eit godt råd å berre skriva når du får den ekstreme skrivetrongen som du ikkje kan halda deg unna. Er det derimot det andre, held ikkje det. Det vert som å venta med å jogga til du plutseleg får ein ekstrem uimotståelig joggatrong. Det skjer ikkje med mindre du allereie har koma inn i joggerytma.

Trongen til å skriva, er ikkje noko som meldar seg viss du let skrivinga råta vekk. Kanskje, kanskje, vil du av og til kjenna ei kjensle av at «no er det på tide å skriva gitt», men det er ikkje noko du vert god av. Vil du verta god, må du skriva uansett. Etter ein lang periode med meir eller mindre tørke, bestemte eg meg for å starta på ein roman. Det var lengjesidan sist eg hadde skrive noko viktig for meg, ettersom eg i lang tid berre hadde skrive kortare sakar. Med andre, ord; ute av trening.
Det fyrste eg måtte gjera, var å skriva kvar einaste dag. Uansett alt. Det førte til ei heil rekke dårlege kapittel,  noko som er verd det – medan ein skriv alt det drittet som vert forårsaka at ein skriv sjølv når ein ikkje vil, får ein kolossalt med trening. Og ikkje minst; etter kvart kjem rytma. Etter ei veke med skriving kvar dag utan å taka omsyn til kjenslene mine, byrja trongen å melda seg av seg sjølv. Viss eg ikkje hadde noko å skriva på eller med, kom abstinensane. Eg hadde rett og slett ikkje noko val. Med andre ord, den kjensla folk rådar deg til å venta med å skriva til du automatisk får – den kjensla dyrkar ein fram sjølv. Spørsmålet er kor ofte du vil ha kjensla. Vil du verta god, må du ha ho så ofte som mogleg. Difor: Skriv kvar einaste dag uansett. Det er betre skrivetrening å stira inn i eit tomt Word-dokument ein time, enn å gjera andre ting.

02. Viss ein tekst syg
Dette er eit flunkande nytt tips, av di eg opplevde det nettopp. I mitt tilfelle var det ein heil haug av kapittel i romanen min. Det som skjedde, var at eg fekk høyra at det siste kapittelet mitt mangla skildringar. Etter kvart balla det på seg. Kapitla var tomme for stemning, dei berre ramsa opp kva som skjedde, det var ikkje noko liv i dei, og dessutan vart ein ikkje noko glad i menneska som var med i historia. Det var kjipt. Eg tenkte at viss eg faktisk mangla absolutt alle heilt grunnleggjande skriveferdigheitar (bortsett frå dei ein kan trena seg opp til på kort tid, som til dømes grammatikk og slikt), så hadde eg ikkje sjans. Me gjekk gjennom avsnitt for avsnitt, sånn at eg kunne få veta konkret kva som var gale, kva som gjorde setningane dumme og kvar det burde fleire skildringar inn. Eg valte meg eit kapittel (i ei novelle kunne ein til dømes lese gjennom heile novella) og prøvde å setja fingrane på konkret kva som var i vegen, og korleis eg kunne fiksa det. Så la eg meg.

Det er her rådet kjem inn i biletet: Medan eg sov, jobba hjernen min på spreng. Hjernen min ville jo ikkje at eg skulle slutta å skriva (sånn som eg nesten vurderte, ettersom eg sog så fælt), eller at eg skulle fortsetja å vera dårleg til å skriva utan å fiksa opp i det som var gale. Eg la meg i eitt-to-tre-tida om natta, sov hardt og konsentrert, og vakna klokka halv ni om morgonen av ei slags panikk-kjensle. ÅNEI! gjekk kjensla utpå. EG ER I FERD MED Å SVIKTA MEG SJØLV! Eg skjønte at problemet mitt hadde vore at eg ikkje hadde teke skrivinga mi seriøst nok, at eg hadde slurva, at eg ikkje skreiv lengje nok når eg fyrst skreiv, at eg surra for mykje med andre ting og alt anna kødd. Eg bestemte meg samstundes for at dette var den viktigaste tingen i heile livet mitt. Og at å rota vekk dette, var som å drepa seg sjølv. Med andre ord var eg lys-vaken. Auga mine var vidopne, og eg sprang ned i stova, drog fram denne dataen her og opna dokumentet. Eg fann fram kapittelet eg hadde lese gjennom dagen før, sette musikk i øyra, og så tok eg føre meg alt saman. Eg skreiv den nye teksten nokre linjer over det eg allereie hadde skrive, og valte å sjå på det eg skreiv i går som kladd. Så skreiv eg det på nytt. La inn skildringar, snudde setningar på hovudet og pakka informasjonen inn i bilete. Etter kvart som eg jobba meg gjenonm informasjonen, sletta eg linje for linje, og jobba meg vidare. Det nye kapittelet var sikkert 100 gongar betre. Eg vil òg leggja til at eg sov mykje kortare enn til vanleg, og at eg ikkje har vore så opplagt på år og dag. Hjernen min jobba hardt og konsentrert den natta.

Tipset handlar ikkje om at du må «skriva det dårlege på nytt». Skal du skriva det dårlege på nytt, bør du iallfall ikkje sletta alt saman på ein gong og deretter skriva det ein gong til, sånn som mange andre mennseke gjer. Det fører som regel berre til at ein slettar og slettar i all æve og aldri kjem nokon veg. Hovudgreia, sånn som eg lærte det den gongen, er at du til ein viss grad kan bestemma kva hjernen din skal jobba med om natta. Vil du at hjernen din skal jobba med ein tekst, så må du tenka på teksten. Då må du gå gjennom teksten rett før du skal søva, vri og venda på han, rota fram alt som er feil, og fortvila deg. Sørg for at du vaknar tidleg neste morgon (eg vakna av ein eller annan merkeleg grunn av meg sjølv [har ikkje vakna tidleg av meg sjølv på mange år, iallfall ikkje med så få timar søvn]), og la fiksing av tekst vera det fyrste du gjer. Kanskje vaknar du opp som ein ti år eldre skribent. Fantastisk.

03. Viss du skriv på data; opna dokumentet tidleg.
Det har fungert for meg. Ofte har eg prøvd å samla mot til å skriva medan eg gjer heilt andre ting, og så opna dokumentet i same sekund som planen om å skriva dukkar opp. Den nye strategien derimot, går utpå at sjølv om eg gjer andre ting, så har eg alltid dokumentet oppe. Viss eg snakkar i telefonen medan eg planleggjer å skriva etterpå, så stirer eg inn i dokumentet. Medan telefonsamtalen føregår, veks trongen til å skriva vidare i dokumentet. Når samtalen er over, er eg klår med ein gong. Hjernen min skjønar ikkje at me skal skriva viss eg stirer inn i bokhylla, inn i veggen eller inn i Facebook.
Når det kjem til å skriva for hand, vil eg vedda på at det same gjeld. Å la blyant og viskelær og spissar og ark eller skrivebok liggja klår, rett framfor deg, og gjerne gå rundt med blyanten i handa (Viss du til dømes skal henta deg ein kopp te før du byrjar å skriva). Når det kjem til te:

04. Kva liker karakteren din?
Er det ein sånn karakter som drikk kaffi? Eller er det te? Kva type te? No kjennar eg eit menneske dette rådet ikkje vil fungera for, av di ho er ein kresen jævel og ikkje ville fått same oppleving av å drikka urte-te som det ein eventuelt karakter ville hatt. Er du og ein kresen dritt som ikkje liker noko som helst, så kan du jo prøva å tenka ein mellomting. I verste fall kan du hella sjokolademjølka eller party-brusen din i ein kopp som du trur karakteren din ville hatt teen eller kaffien sin i.
Det er difor eg alltid lagar meg kaffi når eg skal skriva om Robbie Orderby, og sjølvsagt aldri med sukker eller mjølk i. Eg tek gjerne på meg svarte klede (for å sletta min eigen personlegheit – dette gjer det lettare å gløyma at eg eksisterer, og halda fokuset fullstendig på den som fortel historia), og, viss eg vil ha litt julestemning – knaskar nokre pepperkakar i mens. Drikker smudi, viss eg vil at det skal vera sumar. For å skildra kulde sørga eg for å halda vindauget oppe, gni henda inn med snø til dei var så kalde at eg nesten ikkje greidde å skriva med dei, og deretter fortelja om korleis kulda var. Kort sagt; mykje av det som skal fram i teksten, bør ein kjenna på i røynda òg. Er det ein ordentleg disiplinert, eller ein slakk karater? Utifrå dette kan ein vurdera om ein skal skriva teksten medan ein ligg på senga, eller om ein skal settja seg ved eit høgt bord med beina ned på golvet og henda stivt framfor seg å tastaturet. Alle desse små detaljane; kvar du sit når du skriv, kva du har i koppen ved sidan av deg – alt dette kan verka på teksten på rett måte om du berre vel dei rette tinga.

05. Vurder kva tid på døgnet du er best.
Eg er til dømes mest kreativ om kvelden og natta. Då er eg superduperkreativ, og svært lite kritisk. Det vil sei at viss eg har lyst til å skriva mykje på ein gong, er det lurt å skriva om kvelden og natta. Då kan eg skriva langt og lenge, og stå opp neste dag til ein tekst som er heilt på tryne og berre inneheld oppramsing. Andre menneske derimot, skriv kanskje best når dei er på sitt mest kreative. Det eg kan konkludera med, er at eg er flinkast til å skriva om morgonen – før eg har gjort noko som helst anna – og mest kreativ om kvelden. Difor må eg planleggja om kvelden, og skriva om morgonen. For meg er det perfekt, ettersom hjernen jobbar med det eg har planlagt medan eg søv, sånn at eg er ekstra klår til å skriva om morgonen. Viss du driv med skule og jobb og den slags kødd så tidleg at du ikkje får til å skriva, kan du jo vurdera å stå opp endå tidlegare. Litt av poenget med å skriva om morgonen, er jo at ein gjer det medan alt som har skjedd dagen før er bearbeida, og det ikkje har skjedd noko nytt dagen etter. Når hovudet er på sitt reinaste og klåraste.
Uansett kva du går for, prøv å gjera det på den måten kvar dag. Som eit rituale. Eller rutine. Då vert ikkje skrivinga forstyrra av at det er forskjelleg tid på døgnet kvar gong.

Dette er ting eg nyleg har innsett, og eg trur det burde fungera for andre menneske òg. Neste gong skal eg skriva ned nokre tips for å jobba fram idear. For somme er ikkje det naudsynt, ettersom ideen allereie er heilt klår. Difor passa dette fint for menneske som kanskje har ein ide men som slit med å gjeva ideen den verdigheita som han treng.

Å skriva nynorsk alikkavæl

Eg har tenkt på det lengje, men no kjem det altså:

Innlegget om korleis det var å skifta målføre. Og kvifor.For det fyrste er eg fødd og vokse opp på austlandet, noko som gjer at folk ofte spør meg kvifor eg skriv nynorsk. Faktisk spør dei meg om det heile tida, nesten kvar gong dei ser meg skriva noko. Viss ikkje dei veit at eg kjem frå austlandet, spør dei meg kvar eg kjem frå, og ventar i spaning på at eg skal seia namnet på ein eller annan fascinerande plass på vestlandet. Eg har riktig nok mykje slekt på vestlandet. Viss eg har rekna riktig, så er det snakk om 75%. Viss me altså peiker på kvar besteforeldra mine kjem frå. Når det er sagt, trur eg ikkje planen til Ivar Aasen var at berre menneske på vestlandet skulle skriva nynorsk. Då hadde han jo kalla det vestlandetnorsk. Ikkje nynorsk. Eller landsmål, som han kalla det. Landsmål. Land. Landet. Ikkje berre vestlandet. Ikkje vestlandsmål. Likevel er det berre vestlandet som har skjønt det – at det er nynorsk som er tingen. Og sjølv ikkje der, har dei skjønt det. Somme kommunar insisterer på å skriva bokmål, trass alle odds. Berre av di dei har sett på fjernsyn at det er kult.

Dette er Ivar Aasen. Det var han som samla dialekter. Tenk at han fekk gjera det? Fekk masse pengar for å reisa rundt i Noreg å laga nynorsken! Kanskje dei berre ville ha han vekk litt. Den gong ei.

No vel. Fyrst litt forhistorie. 
Då eg var litan, var eg ikkje så glad i nynorsk. Eg tykte nynorsk var litt stygt. Dessutan trudde eg absolutt alt som ikkje var Oslo-aktig var nynorsk. Alle dialekter (sjølv dei som folk på austlandet snakka, med uttak av dei som snakka fint riksmål – sa «sten» og sånt) – alle varianter av dialekter. Viss eg skulle lesa noko på nynorsk, gjekk det berre treigt og trått føre seg. Men, så – ein gong i 7. klasse – skjønte eg plutseleg at nynorsk var kult. Det skjedde av di eg las eit dikt på nynorsk. Eit veldig kult dikt. Det slo meg at det ikkje ville vera mogleg å skriva noko så kult på bokmål. Stadig las eg tekstar på nynorsk, og skjønte i laupet av nokre få dagar at viss desse tekstane hadde vore skrive på bokmål, ville dei ikkje ha vore like stilige. Eg skjønte at nynorsk var best.
Plutseleg fekk eg òg lyst til å skriva på nynorsk. Eg ville iallfall ha moglegheita. Eg ville ha moglegheita til å kunne skriva dikt på nynorsk, utan at det berre vart komisk av di det var så mange rare nynorskfeil. Eg er eigentleg relativt språkanarkist, men somme ting ser berre komisk ut uansett korleis ein vrir og vendar på det.

Eg hadde høyrd at me skulle starta med nynorsk på ungdomsskulen. Det byrja eg plutseleg å gleda meg til. Eg hadde i grunn alltid sett fram til det, sjølv på den tida eg ikkje likte nynorsk. Eg kunne gjerne tenkja meg å læra det uansett, sånn at det ville verta enklare å lesa tekstar som uheldigvis var skrive på nynorsk.
Diverre var eg eit sånt problemborn som hata klassen min og tykte alle var teite og stygge i hovudet, så eg vart flytta inn i ein klasse der det gjekk andre menneske som heller ikkje kunne gå i normale klassar. Dei fleste av dei av di dei var så dårlege i fag. Så dårlege i fag at me måtte læra om dobbelkonsonantar og enkle ordklassar i norsktimane. Nynorsk fekk eg sjølvsagt fritak frå, men eg kunne gå til den gamle klassen min for å delta i nynorsktimane viss eg hadde lyst. Det hadde eg lyst til, men diverre hadde eg meir lyst til å ikkje gå på skulen i det heile teke. Så eg lærte ikkje nynorsk.

Ettersom eg hadde hatt fritak frå nynorsk på ungdomsskulen – sånn at eg ikkje kunne nynorsk i det heile teke – bestemte lærarane seg for at dei måtte prøva å gjeva meg fritak på vidaregåande òg. Dei hadde tenkt til å ringja vidaregåande for å sikra at eg slapp å få vurdering. Då sa eg nei! Den eine læraren sa
«Skjønner ikke hva man skal med nynorsk uansett, er kjempeteit!!11»
Eg sa at det kunne dei berre gløyma. Eg skulle ha nynorsk. Det var like før lærarane måtte køyrest til sjukehuset med hjarteattakk. Den einaste eleven i klassen som var så heldig å få fritak frå å læra nynorsk, var òg den einaste eleven i klassen som insisterte på å læra det – – nynorsk – og ikkje orka den forferdelege tanken på tre nye nynorsklause år.

Eg starta på vidaregåande som ein elev som ikkje var spesielt sterk i nynorsk. Den fyrste nynorskstilen var full av feil. Læraren hadde sette raude strekar under nesten alle ord, for eg hadde fyrst skrive teksta på bokmål og deretter omsette til nynorsk. Det vert ikkje særleg fantastiske formuleringer av det. Eg såg gjennom rettinga og nikka med hovudet.
«Aha, så det er sånn ein gjer det,» tenkte eg (på nynorsk). Eg forstod at eg var håplaus, og at eg måtte finna på noko drastisk viss eg skulle få god sidemålskarakter. Noko verkeleg drastisk. Eg låg langt bak dei andre, og dei andre var ikkje så gode dei heller. Med andre ord bestemte eg meg for å skriva nynorsk heile tida, heilt til eg vart ordentleg god i det. Heilt til eg fekk ein seksar på strak arm. Alle plassar. Facebook. Matteoppgåver. SMS’ar. Små notat. På neste nynorskstil hadde eg ingen feil, og læraren mistenkte meg for å ha plagiert. At ein elev gjekk frå å vera så håplaus til å vera den beste i klassen, verka ikkje særleg sannsynleg. Eg forklarte ho at eg hadde skrive nynorsk heile tida sidan sist, og at eg gjerne ville endra hovudmål ettersom nynorsk var den tøffaste, kulaste og råaste målforma.

Etter nokre månader, med mykje bruk av I-finger, hadde eg vorte ganske god. Framleis var det nokon som meinte eg gjorde nokre feil her og der, men dette var i mange tilfelle feil som mange nynorskforfattarar gjer òg. Feil som berre er feil av di språkrådet seier det. Når det kjem til nynorsk er eg ikkje særeg stor tilhengar av språkrådet. Eg har valt mi eiga form, byttar ut bokmålifiserte ord med ordentlege nynorskord kvar gong eg får moglegheita.

DET SOM ER SÅ FANTASTISK MED NYNORSK, er at alle skriv sin eigen personlege nynorsk. Nynorsk er identitet – i mykje større grad enn bokmål. Eg har aldri lese to bøker av forskjellege forfattarar, som er skrive på same type nynorsk. Folk skriv den nynorsken som passar dei best. Var ikkje det mykje av poenget med nynorsken?
Det er ein grunn til nynorskbrukarar ofte får dårlegare karakter på eksamen med nynorsk som målform, enn det bokmålsbrukarar får når dei har eksamen med nynorsk som målform. Dei som skriv nynorsk heile tida er vann med å skriva den nynorsken som passar dei. Det er ikkje alltid korrekt.

No skal eg skriva opp nokre argument. Gode grunnar for at menneske som lenge har hatt bokmål som hovudmål, liksåvel kan skriva nynorsk:

1. Nynorsk samfattar alle dialekter. Bokmål derimot, er basert på tidlegare riksmål, som er basert på dansk. Viss du er ein av dei som vil «taka vare på norsk kultur» og har eit nasjonalromantisk hjarte, bør du skriva nynorsk. Viss du er nasjonalist og skriv på bokmål, er du dobbeltmoralsk. Eg klarer ikkje ta ein person seriøst viss han snakkar om norsk kultur og samstundes om kor teit nynorsk er. Det går berre ikkje.

2.  At nynorsk held på å døy ut, er tøys og tull. «Riks»dekkjande aviser prøver å få deg til å tru det ved å bevisst ha eit redaksjonelt forbod mot nynorsk. Det vil sei at journalistar, sjølv om dei har nynorsk som hovudmål, må skriva bokmål i dei store avisane. Dette er forøvrig i ferd med å gå over. Stadig meir nynorsk kjem fram sjølv i dei riksdekkjande avisene. Ja, i Tønsbergs Blad var det for ikkje så lengjesidan ein artikkel om nynorsk på nynorsk. Der kan du sjå. Stadig fleire bøker kjem ut på nynorsk. Og det vert ikkje færre nynorskbrukarar. Ikkje noko av dette kjenneteiknar eit språk som er i ferd med å døy ut. Du kan like gjerne hiva deg på.

3.  Mange menneske med nynorsk som hovudmål, skriv bokmål likevel. Eg har til og med ei venninne som kjem frå Verdas Største Nynorskby – nemleg Stord. Stord. Nynorskbyen. Likevel skriv ho på bokmål. Det er ikkje av di ho ikkje er språkbevisst. Ho er flink til å skriva. Men, ho tykkjer rett og slett det er enklare å skriva på bokmål. Kva i all verda? Ho kunne jo berre ha skrive litt som ho snakkar. Ein kul versjon av nynorsk, gjerne med o-endinger her og der. Eg kan knapt førestella meg ein tøffare nynorsk, sjølv om språkrådet ville ha reagert. Tenk så tøft? Likevel skriv ho bokmål. Folk får prenta inn bokmål frå alle kanter, dei vert valdtekne av bokmål i hjernen. Bokmål dyttast inn gjennom auge, nase og munn. Inn i ræva på deg. Bokmål for alle pengane. Poenget mitt er: Når folk frå dei plassane der dei faktisk veks opp med nynorsk, byrjar å skriva bokmål – kvifor i all verda skal ikkje nokon som veks opp med bokmål byrja å skriva nynorsk? Viss dei kan leggja om, kan me òg leggja om. Eg kjennar fleire som har gått over frå å skriva bokmål til å skriva nynorsk. Eg kjennar folk som skriv 50% bokmål og 50% nynorsk. Eg kjennar menneske som nettopp har lagt om, som snublar seg gjennom setningar på nynorsk av di dei har skjønt at det er den tøffaste målforma. Som snart vil læra målforma å kjenna, som vil forma sin eigen personlege nynorsk akkurat som eg har gjort.

4. Are Kalvø skriv ikkje same type nynorsk som Frode Grytten. Nynorsk er din eigen personlege leikegrind. Kvar gong eg opnar ei nynorskbok, er det spanande å sjå kva forfattaren har gjort. Nynorsk inspirert frå forskjellege plassar i landet. Av og til kjem det heilt nye ord som eg aldri har høyrd før. Med nynorsk kan du forma ditt eige språk. Du kan utforska. Du kan leika med språket. Du kan ikkje gjera det same på bokmål, ikkje like mykje. Har du vokse opp med bokmål, er å leggja om til nynorsk ei fantastisk ferd. Alle dei nye orda ein oppdagar, og alle dei gongane ein byttar ut eit bokmålsord med eit nynorskord. Når du byttar ut «fordi» med «av di», og «blandt anna» med «mellom anna» og «verken» med «korkje» og «eignedelar» med «eignelutar».

5. Nynorsk er mindre formelt enn bokmål. Ein av dei verste tinga med bokmål, er at ting – særleg offentlege dokument – skrive på bokmål er så tørt og keisamt. Det verkar som om dei som har skrive det gjer det så vanskeleg som mogleg. Dei elskar å skriva «i forhold til» i kvar einaste jævla setning, og språket er daudssjuk av substantiv-sjuka. Dei skriv «riktigheten i dette er mangelfull» framfor «det er feil» eller «det er ikkje rett». Det er forferdeleg. På nynorsk later du ikkje som du kjem frå Tyskland. Du innrømmer at du er norsk og liker å det norske språket. Det er greitt å ikkje skriva norsk, men då skal du faen meg skriva eit anna språk. Då skal du skriva engelsk, spansk, tysk, dansk. Du kan skriva riksmål. Du kan skriva «efterpå» og «sprog». På nynorsk derimot, er du direkte. Du skriv ting rett fram. Du skriv «skal me snakka om ferieturen» og ikkje «i forhold til utenlandsreisen vi hadde en samtale om tidligere». Du skriv «du», «eg» og «me» og ikkje «man». Du er direkte. Du prøver ikkje å gøyma noko. Har du merka at nynorskfolk alltid er meir rett-på-sak enn bokmålsfolk? Legg merke til det.

6. Nynorsk prøver ikkje å gjera teite ting til formelle ting. På nynorsk treng du ikkje skriva Akseselskap, du kan skriva Lutlag. Ein lut i eit lutlag. Vidare kan du leika litt med orda. Driv nokon med aksespekulering? Då driv dei med lutleik. Tenk det, du. Du føler deg ikkje så høg i hatten der du sit og held på med lutleik. Me dreg slipsa av alle dei gamle mennene. Me riv papira ut av henda på dei. Opprøyr. Dei trur dei er så seriøse og viktige. Eigentleg er det heile komisk. Der dei boltrar seg i papir i utrengsmål. (Utrengsmål – når du gjer noko utan grunn, eller når du ikkje treng å gjera det – titt og ofte. Har me noko sånt ord på bokmål, kanskje?)

7.  Folk legg meir merke til det du skriv, når du skriv på nynorsk. For mellom alle menneska som skriv på bokmål, poppar du opp. Med nynorsken din. Viss du er på internett, høyrer folk litt ekstra på deg.

8.  Du trur kanskje ikkje det finst noko målrørsle på austlandet? Du tek feil. Det finst eit mållag i Østfold, og i Vestfold var eg nettopp med på å starta Alikkavæl (som i at me kjem frå austlandet, men kjempar for nynorsk alikkavæl [som er eit typisk Vestfold-ord]) dialekt- og målungdom. Me skal gjera revolusjon.

9. Det er gøy å vera med på ein revolusjon. Viss du tykkjer dei andre revolusjonane er litt for kompliserte å setja seg inn i, så er ikkje dette ein av dei. Eg snakkar om ein nynorskrevolusjon.

HIV DEG PÅ!

Ikkje dra kort-kortet, a!

Det er mange grunnar til at eg ikkje debatterar like mykje som før. Det vil sei, eg debatterar mykje, men ikkje like mykje som eg gjorde før i tida. Somme trur kanskje at eg har vorte dummare, eller at eg har fått meg eit liv. Det stemmer ikkje. Ein av hovudgrunnane til at eg er lei av å debattera med folk som har annleis ideologisk ståstad enn meg sjølv, er alle korta deira. Det mest kjende kortet er rasisme-kortet. No skal eg fortelja litt om rasismekortet.

«Rasismekort»-kortet, er noko ein kan trekka fram viss nokon bruker ordet «rasist». I utgangspunktet var det iallfall det det var. Folket må jo ikkje tru at du er rasist. Viss folket trur at du er rasist, så vil dei ikkje ta deg seriøst meir. Diverre er det ingenting som tyder på at du ikkje er rasist, så du kan ikkje forsvara deg mot ein sånn påstand gjennom argumentasjon. Det er berre ein ting å gjera: sjå oppgitt ut og seia «no må folk slutta å bruka rasistkortet». Då tenkjer befolkninga: «Åh, takk og lov. Han var ikkje rasist. Det var visst berre nokon som brukte rasistkortet.»

Det er viktig å kjenna at motstandarane sine. Motstandarargumenta. Sånn at du lettare kan møta dei forberedt. Difor lærer nesten alle som driv med politikk seg nokre debatteringsteknikkar. Ein ting ein kan gjera på møta, er til dømes at alle saman samlast i ein sal. Ordstyraren sit ved ordstyrerbordet og held ein mikrofon, og så vert det delt ut forskjellege kort. Alle som sit i salen får kvar si bunke kort. I denne bunka er båe rasistkortet, «de liknar FrP»-korta (viss det er Høgre), og alle andre kort du kan førestella deg. Så skal ordstyraren byrja å snakka. Hen sit og seier argument ut i salen. Argument som ideologiske og partipolitiske motstandarar ofte nyttar. Når folket i salen gjenkjennar eit argument, lyftar dei eitt av korta. Til dømes, viss ordstyraren seier dette:
«Dette vil gå hardt utover bestemte etniske gruppar!»
Så må alle i salen kjappa seg å lyfta rasistkortet. Den som har klart å lyfta rett kort kvar gong, vinn leiken.

Ein lærer seg også nokre standardargument, noko ein kan svara kvar gong dei kjennar att eirt kort. Det beste svaret, er det fullstendig blokkerande. «Du brukte rasisme-kortet!» eller «no bruker du frp-kortet!» (viss du er Høgre-politikar). Det er mange kort. Det er mange argument. Det er mange spørsmål og mange svar ein fint kan unngå ved å ropa «rasismekort!» Til dømes slepp ein å forklara kvifor det ein meiner ikkje er rasistisk motivert. Det er jo ikkje særleg enkelt bestandig.

No trekk dei gjerne korta før nokon i det heile teke har nytta ordet «rasisme». Med ein gong eit kritisk spørsmål kjem opp i lufta, skrik dei ut. «RASISMEKORT!»
Og eg vil så gjerne berre svara: «RASISME-KORT-KORT!»
Og då kan dei seia: «RASISME-KORT-KORT-KORT!»

Kort, kort, kort, kort.
Nei.
Så lettlurt er ikkje eg.
Ikkje dra kort-kortet, til meg!

 

Norsk kultur i fare!

Eg er eigentleg ikkje noko glad i sånn der kultur. For all del, kultur er hyggjeleg, men skule er viktigast. Difor må me ha all kultur ut av skulen. Det er jo heilt umogleg å læra gjennom kultur. Sånn barnsleg leik og sånt. Sånn eigneskapar som menneske er født med utan grunn, og som må fjernast for å få meir plass til pugg-og-gulp-undervisning.
Eg tenkjer på dei stygge norske dialektene som vert lyfta opp og hedra gjennom det idiotiske målføret nynorsk. Og ikkje minst dei stygge norske orda som eg stadig erstattar med engelske og amerikanske ord, kvar gong eg ser ei moglegheit til det. Faktisk er det få ting eg klarer å uttrykka på norsk i det heile teke. Nei, norsk kultur er noko dritt. Eg vil gjerne ha vekk alt saman. Skjønar ikkje kva me skal med det.
Men, det er ein dag i året. Ein einaste dag, ein dag der eg føler meg aldri så nasjonalistisk. For eg bur trass alt innanfor eit geografisk område, og det er ikkje alle som er så heldig å ha foreldre som har blitt født innanfor same geografiske område som meg. Så; kva har eg att å vera stolt av? Naturen vil eg fjerna, språket vil eg øydeleggja og alt som har med kultur å gjera bør pella seg vekk. Eg har igrunn berre ein ting att, og det er symbolet på nasjonen. Sjølve nasjonen Noreg. Nasjonen av amerikansk musikk, ferdigmat og språkleg sjølvdrap. Nasjonen med eit flagg som er raudt, kvitt og blått, og som symboliserer… eg veit no ikkje eigentleg kva det symboliserer… men det er faen meg heilag!!! Flagget er faktisk så heilag, at andre flagg ikkje kan visa seg når det norske flagget er framme. Det ville vore ein skam. Eg er redd dei andre flagga skal smitta over på flagget mitt, sånn at flagget mitt får flekkar på seg. Grøne, brune og gule flekkar. Utenlandske flekkar. Æsj! Viss eg så mykje som ser eit anna flagg, eit flagg som skuggar over den einaste tingen som gjer meg til ein støttar av norsk kultur – det norske flagget – ja, då har eg ikkje mykje å vera stolt av meir. Den einaste tingen som bind meg opp til landet eg bur i. Fråveret av ting som minner meg om andre land enn Noreg og USA. Det er dette fråveret som gjer meg til nordmann. Den einaste lille forskjellen, den einaste tingen som hindrar Noreg i å skli ut i mengda av Kaos. Eit flagg. Eit flagg, midt i ruinane av landet eg elskar og tuktar.

Pass dykk! Ei tiggar-sverm er på veg!

Eg var på veg ut av ein butikk, då eg såg dette skumle oppslaget i VG. Eg må sei eg nesten mista pusten. Ikkje nok med at me skal drukna i flått kvart einaste år, men no kjem det tiggarar i tillegg!

Fyrst ein definisjon av ordet tiggar.
Tiggar: Eit vesen som er mykje større enn ein flått – nesten like stort som eit menneske – som svermer i gatane og driver med organisert kriminalitet, samt plagar folk med å halda fram kopp.

Dei har vore her lenge. Eg ser dei stadig når eg går gjennom Tønsberg. Ofte går eg forbi heile ein eller to stykker kvar gong eg skal gå frå rutebilstasjonen til Biblioteket. Kvar gong vert eg like fortvila: Kva skal me gjera med dette problemet? Eg får dårleg samvett for at eg ikkje kan gjera noko for å hjelpa. Det hjelper jo ikkje å tigga heller. Det vert ikkje noko betre av det. Og når det ikkje vert betre; kva skal me då gjera? Eg har ein idè. La oss laga skremselspropaganda:

Eg vert så provosert av alle desse kommunistane og snillistane som trur at det vert noko betre om me gjev dei fasilitetar dei ikkje fortener – sånt som dass og dusj og sånt. Ikkje nok med at dei vil slutta å drita i gatane, men dei vil lukta godt også. Då vert dei jo mindre fråstøytande, og det vert vanskelegare å få folket med seg på det som er det store målet: Reine gater. Eit land med ytre og indre hygiene!

Dei vert jo nærast belønna for å vera fattige viss me gjer dei det dei treng. Då får jo berre endå fleire folk lyst til å vera fattige – og endå verre – dei kjem hit! Sånn at me må sjå det! Det vert fleire og fleire av dei! Nokon snillistar trur at desse menneska eksisterer allereie, og at forskjellen når dei kjem hit er at me ser dei, men det er berre kødd. Desse tiggarane vert produsert av maskinar, og jo fleire me tek imot, jo fleire produserast. Viss me forbyr tigging, sluttar folk å produsera tiggarar, og då får me slutt på all fattigdom i verda. Berre me får det ut av Noreg. Noreg skal vera eit reint land. Problema og pakket får forflytta seg rundt om i verda, sånn som menneske har gjort gjennom alle tider, så lenge dei ikkje kjem inn i dette landet. Og viss dei kjem hit, så skal dei ikkje få lov å tigga. Og vil dei ha jobb, må dei allereie vera i stand til å forsørga seg sjølv (på den måten hindrar me fattiglus i arbeidd). Og har du ikkje noko seng, så er det forbudt å søva.

Når folk er fattige, så tiggar dei.
Me må visa at tigging ikkje lønnar seg.
Då forsvinn fattigdommen.